За тысячу гадоў гісторыі хрысціянства ў Беларусі на нашай зямлі ўзрасло шмат вядомых і невядомых праведнікаў, якія сталі дастойнымі ўдзельнікамі Божай нябеснай славы. Для нас, нашчадкаў, святыя пакінулі ў спадчыну свой духоўны досвед, шлях служэння, павучанні, рукапісы, кнігі. Святыя паказваюць нам прыклад служэння, і гэты прыклад блізкі і даступны для нас, бо здзяйснялі служэнне блізкія нам людзі – нашыя святыя продкі. Самымі старажытнымі цэнтрамі хрысціянства ў Беларусі з’яўляюцца Полацк і Тураў, таму і першыя беларускія святыя паходзяць адтуль. І самай вядомай з іх безумоўна з’яўляецца Еўфрасіння Полацкая.

Невядомы аўтар яе жыццяпiсу так піша пра святую ў сваім гімне: «Якімі словамі, братове, належыць уславiць светлую памяць найшчаснейшай нявесты Хрыстовай Еўфрасiннi! Была яна дапамогай пакрыўджаным, суцяшэннем засмучаным, для распранутых — адзеннем, для хворых — наведваннем цi, проста кажучы, — для ўсiх была ўсiм. Еўфрасiння сэрца сваё паiла Божай мудрасцю. Еўфрасiння — неўвядальны цвет райскага саду. Еўфрасiння — арол, што, лунаючы ў небе, праляцеў ад захаду i да ўсходу, як прамень сонечны, прасвятлiў зямлю Полацкую». Прасветленая Божай любоўю да людзей, яна стала для беларусаў нябеснай апякункай.

Другім вялікім цэнтрам хрысціянства на беларускіх землях быў Тураў, які да канца Х стагоддзя быў цэнтрам племяннога саюза дрыгавічоў. У канцы Х стагоддзя горад уваходзіць у склад дзяржавы Уладзіміра Вялікага. У Тураве быў адзін з першых біскупскіх пасадаў на Беларусі. У крыніцах узгадваецца, што першым тураўскім біскупам з 1005 году быў Тамаш.

Доўгі час Тураў знаходзіўся ў залежнасці ад Кіева. Аднак у 1157 годзе князь Юры Яраслававіч, унук Святаполка ІІ, захапіў горад і абвясціў яго незалежным. Горад у гэты час быў значным культурным цэнтрам: там быў біскупскі пасад і некалькі манастыроў. Менавіта тут каля 1130 года і нарадзіўся гонар і слава беларускай зямлі, найбуйнейшы майстар слова, выдатны асветнік, філосаф і прамоўца, біскуп Тураўскай епархіі, адзін з высокаадукаванейшых людзей свайго часу святы Кірыла Тураўскі. Нарадзіўся будучы асветнік у заможнай сям’і. Свецкае імя яго не захавалася, у гісторыю ён увайшоў пад імем Кірыла, якое прыняў пры пострыгу. Бaцькaм Кipылы быў мяcцoвы бaяpын, блiзкi дa княжaгa двapa, дзe юнaк i aтpымaў выдaтнyю aдyкaцыю aд гpэцкix cвятapoў i кнiжнiкaў, якiя пpыexaлi ў Typaў з Biзaнтыi paзaм з жoнкaй князя.

Праз некалькі дзясяткаў год пасля мучаніцтва св. Язафата ў Віцебску супольнасць святых мучанікаў за адзінства Хрыстовай Царквы папоўніў святар езуіт Андрэй Баболя, якога, таксама як і св. Язафата, празвалі “душахватам”. Андрэй Баболя паходзіў са шляхецкага роду, нарадзіўся 30 лістапада 1591 г. у Польшчы. Выхоўваўся ў сям’і з моцнымі каталіцкімі традыцыямі. Скончыўшы пяцігадовы курс езуіцкай школы, 31 ліпеня 1611 г. Андрэй вырашыў уступіць у закон езуітаў у Вільні. З 1613 г. ён вывучаў філасофію ў Віленскай акадэміі. У 1622 годзе Андрэй Баболя скончыў тэалагічны факультэт і прыняў святарскія пасвячэнні. Настаяцелі накіравалі яго на так званае трэцяе паслушніцтва (або прабацыю), апошні афіцыйны этап езуіцкай фармацыі, які працягваўся каля года.

1 верасня 1622 года Андрэй распачаў такое паслушніцтва ў Нясвіжы, у калегіі, заснаванай у 1582 годзе князем Мікалаем Кшыштафам Радзівілам, і ў гэтай мясцовасці ён застаўся на наступны год у якасці рэктара касцёла. Вызначыўся ён як спаведнік і прапаведнік. Акрамя таго, з вялікай самаадданасцю працаваў як вясковы місіянер у ваколіцах Нясвіжа. Сто чалавек атрымалі з яго рук сакрамэнт хросту, сужэнскай сувяззю ён злучыў сорак дзевяць параў, якія да таго часу жылі без царкоўнага шлюбу, многіх прывёў да споведзі і лепшага жыцця.

13 чэрвеня 1999 года Папа Ян Павел ІІ у ліку 108 новамучанікаў ІІ Сусветнай вайны абвясціў блаславёнай Мар’яну Бярнацкую. “Мы адзначаем перамогу тых, хто ў нашым стагоддзі аддаў жыццё для Хрыста. Аддаў зямное жыццё, каб атрымаць яго навечна ў Божай славе. Таму мы слушна імкнёмся за іх прыкладам верна крочыць за Ісусам”, – гаварыў Святы Айцец у гаміліі падчас беатыфікацыйнай урачыстасці.

Мар’яна з роду Чакала нарадзілася ў 1888 годзе ў Сапоцкінскім краі каля Гродна, у мястэчку Ліпск (цяпер — Польшча), у сям’і ўніятаў, прымусова запісаных у праваслаўе, якія на справе захоўвалі каталіцкую веру. Ліпск належаў да былога ўніяцкага Аўгустоўскага дэканата, які ахопліваў таксама паўночную частку сённяшняга Гродзенскага раёна і ўваходзіў у склад Холмскай уніяцкай епархіі. Епархія праіснавала да 1875 года, і гэта адзіны рэгіён сённяшняй Беларусі, у якім уніяцкія парафіі не былі знішчаныя пасля гэтак званага Полацкага “сабору” 1839 года. Вядома, што ў Ліпску ўніяты, зачыніўшыся ў царкве, доўгі час не пускалі царскіх чыноўнікаў і праваслаўнага святара, якім удалося забраць святыню толькі з дапамогай казацкіх нагаек.

Кіеўскі мітрапаліт Язэп Велямін Руцкі — адна з тых гістарычных постацяў, без вывучэння жыцця і спадчыны якіх немагчыма зразумець гісторыю Беларускай Грэка-Каталіцкай Царквы. Прычым гаворка ідзе не толькі пра гісторыю перыяду яго жыцця — XVI-XVII стст., але і наступных стагоддзяў. Менавіта Руцкі заклаў трывалыя падмуркі будучага развіцця Царквы, якую яму было наканавана ўзначаліць, правёў шэраг рэформаў, якія задалі накірунак і тэмп гэтага развіцця, адчувальныя і важныя да нашых дзён.

Пра Язэпа Веляміна Руцкага, беатыфікацыйны працэс якога распачаў яшчэ ў 1937 годзе мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі, расказвае навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі Царквы УКУ Уладзімір Мароз.

Леў Кішка — Кіеўскі мітрапаліт Грэка-Каталіцкай, тады Уніяцкай, Царквы ў 1714-1728 гадах — шматгранна важная постаць для БГКЦ. Ён жыў і служыў у часы брутальнага перахопу ўплыву на ўсходніх землях Рэчы Паспалітай з боку Маскоўскага царства, якое навязвала свае парадкі, асабліва ў рэлігійных і царкоўных справах. Але ўжо тады, у складаных гістарычных абставінах, мітрапаліт Леў Кішка здолеў закласці важныя краевугольныя камяні ў інстытуцыянальныя асновы Царквы, у развіццё манаства, у прыватнасці Базыльянскага ордэна. Значнасць гэтай дзейнасці цяжка пераацаніць, улічваючы тое, якія выпрабаванні чакалі на Царкву ў наступныя дзесяцігоддзі і стагоддзі.

Кіеўскі мітрапаліт Леў Кішка нарадзіўся ў Ковелі на Валыні і сам прыйшоў ва Уніяцкую Царкву. Паступіўшы ў манастыр, прайшоў ступені служэння аж да протаархімандрыта. Ужо ў гэты перыяд ён вызначыўся як таленавіты аўтар прац па маральнаму багаслоўю. Біскупскую хіратонію атрымаў у Самбары і стаў Уладзімірскім біскупам. Пасля смерці свайго свяціцеля Юрыя Вінніцкага Леў Кішка - Кіеўскі мітрапаліт, які пакінуў пасля сябе вялікую спадчыну твораў і рэформ.